• ΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΓΑΛΑΖΙΟΥ
• 17/04/2023

Aπό που προέρχεται ο όρος τσουνάμι και ποιες οι πιθανότητες για μεγάλο τσουνάμι στη Μεσόγειο

Η λέξη «τσουνάμι» προέρχεται από την ιαπωνική γλώσσα, όπου «tsu» σημαίνει «λιμάνι» και «nami» που σημαίνει «κύμα». Ο όρος χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να περιγράψει τα μεγάλα, καταστροφικά κύματα των ωκεανών που συχνά συνόδευαν σεισμούς και άλλες φυσικές καταστροφές στην Ιαπωνία.

Σήμερα, η λέξη «τσουνάμι» χρησιμοποιείται στα αγγλικά και σε πολλές άλλες γλώσσες για να αναφερθεί σε μεγάλα ωκεάνια κύματα με πολύ μεγάλα μήκη κύματος (συνήθως αρκετά χιλιόμετρα) που προκαλούνται από μεγάλης κλίμακας διαταραχές του ωκεανού, όπως σεισμοί, ηφαιστειακές εκρήξεις ή κατολισθήσεις (σχήμα 1). Αυτές οι διαταραχές εκτοπίζουν τεράστιες ποσότητες νερού, οι οποίες στη συνέχεια εκπέμπονται προς τα έξω από την πηγή προς όλες τις κατευθύνσεις, παρόμοιες με τους κυματισμούς σε μια λίμνη μετά την ρίψη μιας πέτρας.

Τα τσουνάμι μπορούν να ταξιδέψουν σε ολόκληρες ωκεάνιες λεκάνες και η ταχύτητά τους μπορεί να φτάσει τα 800 χλμ./ώρα σε βαθιά νερά. Όταν πλησιάζουν ρηχά νερά κοντά στις ακτές, τα κύματα επιβραδύνονται και το ύψος τους αυξάνεται, μερικές φορές φτάνοντας αρκετά μέτρα ή ακόμα και δεκάδες μέτρα. Τα τσουνάμι μπορούν να προκαλέσουν μαζική καταστροφή και απώλεια ζωών όταν πλήττουν κατοικημένες περιοχές κατά μήκος των ακτών.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι δεν οδηγούν όλοι οι σεισμοί ή οι ηφαιστειακές εκρήξεις σε τσουνάμι και δεν προκαλούνται όλα τα τσουνάμι από σεισμούς ή ηφαιστειακές εκρήξεις. Άλλοι παράγοντες, όπως κατολισθήσεις, μπορούν επίσης να προκαλέσουν τσουνάμι, ή ακόμα και πτώση μετεωριτών. Επιπλέον, δεν είναι εξίσου επικίνδυνοι να προκαλέσουν τσουνάμι όλοι οι σεισμοί ή οι ηφαιστειακές εκρήξεις: το μέγεθος και η τοποθεσία του γεγονότος, καθώς και η εγγύτητα και η ευπάθεια των ακτών, είναι σημαντικοί παράγοντες που καθορίζουν την επίδραση ενός τσουνάμι.

Σχήμα 1. Τρόποι δημιουργίας των τσουνάμι (από την ιστοσελίδα What is a Tsunami? | Pitara Kids’ Network)

Ποια είναι η φυσική εξήγηση για το τσουνάμι;

Η δυναμική του τσουνάμι αναφέρεται στις φυσικές διαδικασίες που διέπουν τη συμπεριφορά των τσουνάμι. Όταν ένας σεισμός ή άλλη διαταραχή συμβαίνει στον πυθμένα του ωκεανού, προκαλεί μια ξαφνική μετατόπιση του νερού, η οποία παράγει μια σειρά από κύματα που απλώνονται προς τα έξω προς όλες τις κατευθύνσεις από την πηγή. Τα κύματα χαρακτηρίζονται από πολύ μεγάλα μήκη κύματος και ταξιδεύουν με υψηλές ταχύτητες μέσω του ωκεανού.

Καθώς τα κύματα διαδίδονται μέσα από βαθύτερο νερό, το πλάτος τους (ύψος) είναι σχετικά μικρό, αλλά η ταχύτητά τους είναι πολύ υψηλή. Ωστόσο, όταν τα κύματα πλησιάζουν ρηχά νερά κοντά στην ακτή, η ταχύτητά τους μειώνεται, αλλά το πλάτος τους αυξάνεται, μερικές φορές φτάνοντας σε ύψη αρκετών μέτρων ή περισσότερο.

Στην πραγματικότητα όμως, τα πράγματα είναι αρκετά πολύπλοκα αφού η διαταραχή που προκαλεί το τσουνάμι δεν είναι ένα απλό κύμα αλλά αποτελεί την υπέρθεση πολλών απλών κυματισμών που διαφοροποιούνται αναλόγως του μήκος κύματος του κάθε ενός. Το φιλτράρισμα των κυμάτων κατά τη διάρκεια της διάδοσης τους στο νερό σύμφωνα με το μήκος κύματος τους είναι γνωστό ως διασπορά. Η διασπορά συμβαίνει επειδή τα κύματα με διαφορετικά μήκη κύματος ταξιδεύουν με διαφορετικές ταχύτητες στο νερό.

Σε γενικές γραμμές, τα κύματα με τα μεγάλα μήκη κύματος (όπως αυτά που σχετίζονται με τις παλίρροιες) ταξιδεύουν ταχύτερα από τα κύματα μικρότερου μήκους κύματος (όπως αυτά που σχετίζονται με τα κύματα που παράγονται από τον άνεμο). Αυτό σημαίνει ότι καθώς τα κύματα διαδίδονται μέσω του νερού, τα κύματα με τα μεγάλα μήκη κύματος τείνουν να κινούνται μπροστά από τα μικρότερα κύματα μήκους κύματος, οδηγώντας στο φαινόμενο διασποράς.

Σχήμα 2: Το αποτέλεσμα της υπέρθεση δύο κυμάτων με διαφορετικά χαρακτηριστικά

Ο βαθμός διασποράς εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, συμπεριλαμβανομένου του βάθους του νερού, του τύπου των κυμάτων που εμπλέκονται και του σχήματος της ακτογραμμής ή του θαλάσσιου πυθμένα πάνω από το οποίο ταξιδεύουν τα κύματα.

Η διασπορά μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στη συμπεριφορά των κυμάτων. Για παράδειγμα, όταν ένα τσουνάμι ταξιδεύει στην ανοικτή θάλασσα, υφίσταται σημαντική διασπορά καθώς συναντά διαφορετικούς τύπους νερού και βαθυμετρίας. Μετά από την κάλυψη αρκετών χιλιομέτρων στον ωκεανό, το κύμα του τσουνάμι συνήθως γίνεται επιμήκη και τεντωμένο με την πάροδο του χρόνου, και το ύψος του μειώνεται ενώ το μήκος κύματος του αυξάνεται. Μέχρι τη στιγμή που το τσουνάμι φτάνει στην ακτογραμμή, μπορεί να είναι μόνο λίγα εκατοστά ύψος, αλλά μπορεί ακόμα να προκαλέσει σημαντικές ζημιές λόγω του μεγάλου μήκους κύματος και της υψηλής ενέργειας.

Τα τσουνάμι μπορούν επίσης να επηρεαστούν από την τοπική γεωγραφία της ακτογραμμής. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα κύματα μπορούν να ενισχυθούν ή να επικεντρωθούν από την υποβρύχια τοπογραφία ή άλλα χαρακτηριστικά, τα οποία μπορούν να οδηγήσουν σε ακόμη υψηλότερα ύψη κύματος και μεγαλύτερη ζημιά.

Συνοψίζοντας, η δυναμική του τσουνάμι είναι πολύπλοκη και μπορεί να ποικίλει ανάλογα με ένα ευρύ φάσμα παραγόντων, όπως το μέγεθος και η θέση του σεισμού ή της διαταραχής, το βάθος του νερού και τα χαρακτηριστικά της ακτογραμμής. Η κατανόηση αυτής της δυναμικής είναι ζωτικής σημασίας για την πρόβλεψη και τον μετριασμό των επιπτώσεων των τσουνάμι και την προστασία των ευάλωτων παράκτιων κοινοτήτων.

Συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης τσουνάμι

Ένα σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης για τσουνάμι είναι ένα δίκτυο αισθητήρων, υποδομών επικοινωνίας και πρωτοκόλλων αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης που έχουν σχεδιαστεί για να ανιχνεύουν και να ανταποκρίνονται σε πιθανές απειλές τσουνάμι με έγκαιρο και αποτελεσματικό τρόπο.

Το σύστημα περιλαμβάνει συνήθως σεισμόμετρα και άλλους αισθητήρες που μπορούν να ανιχνεύσουν σεισμούς και άλλες σεισμικές δραστηριότητες που μπορεί να προκαλέσουν τσουνάμι. Όταν εντοπίζεται ένα σημαντικό σεισμικό συμβάν, το σύστημα μπορεί να εκδίδει προειδοποιήσεις προς τις αρχές διαχείρισης έκτακτης ανάγκης, τις παράκτιες κοινότητες και άλλα ενδιαφερόμενα μέρη, προειδοποιώντας τους για την πιθανή απειλή του τσουνάμι και παρέχοντας καθοδήγηση σχετικά με τις διαδικασίες εκκένωσης και άλλα προστατευτικά μέτρα.

Η αποτελεσματικότητα ενός συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης για τσουνάμι εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως η ποιότητα και η αξιοπιστία του δικτύου αισθητήρων, η ταχύτητα και η ακρίβεια της επεξεργασίας και ανάλυσης δεδομένων, καθώς και η αποτελεσματικότητα των πρωτοκόλλων επικοινωνίας και αντίδρασης σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης.

Πολλές χώρες και περιοχές σε όλο τον κόσμο έχουν καθιερώσει συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης για τσουνάμι τα τελευταία χρόνια, συχνά ως απάντηση στα καταστροφικά γεγονότα του τσουνάμι, όπως το τσουνάμι του Ινδικού Ωκεανού το 2004. Τα συστήματα αυτά έχουν συμβάλει στη βελτίωση της δημόσιας ασφάλειας και στη μείωση του κινδύνου απώλειας ζωών και υλικών ζημιών λόγω τσουνάμι.

Στην Κύπρο το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης για τσουνάμι βρίσκεται υπό τον έλεγχο και την υποστήριξη του Τμήματος Γεωλογικής Επισκόπησης που είναι και ο επίσημος φορές για την καταγραφή της σεισμικής δραστηριότητας της περιοχής.

Μεγάλα γεγονότα Τσουνάμι που έχουν καταγραφεί στην πρόσφατη ιστορία:

Τσουνάμι Ινδικού Ωκεανού (2004): Αυτό ήταν ένα από τα πιο θανατηφόρα τσουνάμι που καταγράφηκαν ποτέ. Σημειώθηκε στην περιοχή της Σουμάτρας και επηρέασε πολλές χώρες της Νότιας και Νοτιοανατολικής Ασίας, με αποτέλεσμα την απώλεια περισσότερων από 230.000 ζωών σε 14 χώρες.

Σεισμός και τσουνάμι Tohoku (2011): Αυτός ήταν ένας τεράστιος σεισμός που προκάλεσε ένα τσουνάμι στην Ιαπωνία, με αποτέλεσμα την απώλεια περισσότερων από 15.000 ζωών και την πρόκληση εκτεταμένων ζημιών στις παράκτιες κοινότητες. Το τσουνάμι που προκλήθηκε, κατέστρεψαν τις εφεδρικές γενήτριες του σταθμού και προκάλεσαν μία αλυσίδα γεγονότων η οποία κατέληξε σε πυρηνικό ατύχημα με τεράστες επιπτώσεις στο θαλάσσιο οικοσύστημα.

Έκρηξη Κρακατόα και τσουνάμι (1883): Η έκρηξη του Κρακατόα στην Ινδονησία προκάλεσε ένα τεράστιο τσουνάμι που επηρέασε τις ακτές της Ιάβας και της Σουμάτρα, με αποτέλεσμα την απώλεια περισσότερων από 36.000 ζωών.

Σεισμός και τσουνάμι της Λισσαβώνας (1755): Αυτός ήταν ένας τεράστιος σεισμός που έπληξε την Πορτογαλία, προκαλώντας ένα τσουνάμι που έπληξε πολλές χώρες της Ευρώπης και της Βόρειας Αφρικής, με αποτέλεσμα την απώλεια δεκάδων χιλιάδων ζωών.

Τσουνάμι Χίλο (1946): Ένα τσουνάμι που προκλήθηκε από ένα τεράστιο σεισμό στα νησιά Αλεούτια στην Αλάσκα έπληξε την πόλη Χίλο της Χαβάης, με αποτέλεσμα την απώλεια περισσότερων από 160 ζωών και την πρόκληση εκτεταμένων ζημιών στην κοινότητα.

Τσουνάμι Παπούα-Νέας Γουινέας (1998): Ένας υποθαλάσσιος σεισμός προκάλεσε ένα τσουνάμι που έπληξε τις ακτές της Παπούα-Νέας Γουινέας, με αποτέλεσμα την απώλεια περισσότερων από 2.200 ζωών.

Αυτά είναι μόνο μερικά παραδείγματα από τα πιο καταστροφικά τσουνάμι που έχουν καταγραφεί ποτέ. Τα τσουνάμι μπορεί να είναι απίστευτα καταστροφικά και είναι σημαντικό να είμαστε προετοιμασμένοι και να έχουμε συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης για να ελαχιστοποιήσουμε τις επιπτώσεις στις κοινότητες.

Υπάρχουν τσουνάμι στή Μεσόγειο θάλασσα;

Ναι, τσουνάμι μπορεί να συμβεί και στη Μεσόγειο Θάλασσα, αν και είναι σχετικά σπάνια σε σύγκριση με άλλα μέρη του κόσμου. Η Μεσόγειος είναι μια ημίκλειστη θάλασσα που περιβάλλεται από διάφορες τεκτονικές πλάκες και έχει μακρά ιστορία σεισμικής δραστηριότητας. Ωστόσο, οι περισσότεροι σεισμοί στη Μεσόγειο δεν προκαλούν σημαντικά τσουνάμι, λόγω των σχετικά ρηχών υδάτων και της απουσίας μεγάλων ζωνών καταβύθισης.

Ωστόσο, στο παρελθόν υπήρξαν αρκετά αξιοσημείωτα τσουνάμι στη Μεσόγειο. Ένας από τους σημαντικότερους ήταν ο σεισμός της Μεσσήνης του 1908, ο οποίος χτύπησε στα ανοικτά των ακτών της Σικελίας και προκάλεσε ένα καταστροφικό τσουνάμι που σκότωσε περίπου 75.000 ανθρώπους. Ένα άλλο αξιοσημείωτο τσουνάμι συνέβη το 365 μ.Χ., μετά από έναν τεράστιο σεισμό στην ανατολική Μεσόγειο που προκάλεσε κύματα που κατέστρεψαν πολλές παράκτιες πόλεις και προκάλεσαν χιλιάδες θανάτους.

Πιο πρόσφατα, υπήρξαν αρκετά μικρότερα τσουνάμι στη Μεσόγειο, όπως αυτό που έπληξε τις ακτές της Αλγερίας το 2003, και αυτό που έπληξε τις ακτές της Τουρκίας το 2020. Ενώ ο κίνδυνος μεγάλου τσουνάμι στη Μεσόγειο είναι σχετικά χαμηλός, εξακολουθεί να είναι σημαντικό για τις παράκτιες κοινότητες της περιοχής να γνωρίζουν τον πιθανό κίνδυνο και να λαμβάνουν τις κατάλληλες προφυλάξεις για τον μετριασμό των κινδύνων.

Έχει επηρεαστεί ο Ελληνικός χώρος από τσουνάμι;

Σε συντομία, ναι, ο ελληνικός πολιτισμός έχει επηρεαστεί από τσουνάμι καθ΄όλη την καταγραμμένη Ιστορία του. Η περιοχή της Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, είναι γνωστό ότι είναι επιρρεπής σε σεισμούς που μπορούν να προκαλέσουν τσουνάμι.

Ένα από τα πιο διάσημα παραδείγματα τσουνάμι που επηρεάζει τον ελληνικό πολιτισμό είναι η καταστροφή της αρχαίας πόλης Ελίκη το 373 π.Χ. Σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία, η πόλη καταστράφηκε από ένα τεράστιο σεισμό που προκάλεσε τη βυθιση της επιφάνειας του εδάφους και τη θάλασσα που πλημμύρισε την περιοχή, με αποτέλεσμα την απώλεια χιλιάδων ζωών.

Υπήρξαν αρκετές άλλες περιπτώσεις τσουνάμι που έπληξαν την Ελλάδα καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας. Για παράδειγμα, το 365 μ.Χ., ένας τεράστιος σεισμός στην Κρήτη προκάλεσε ένα τσουνάμι που κατέστρεψε τις ακτές της Ελλάδας και άλλων μεσογειακών χωρών. Το 1953, ένας ισχυρός σεισμός στο Ιόνιο πέλαγος προκάλεσε ένα τσουνάμι που προκάλεσε σημαντικές ζημιές στις παράκτιες κοινότητες στην Ελλάδα και την Ιταλία.

Πιο πρόσφατα, το 2017, ένας ισχυρός σεισμός στο Αιγαίο προκάλεσε ένα μικρό τσουνάμι που έπληξε τις ακτές του νησιού της Κω στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα ορισμένες ζημιές σε κτίρια και υποδομές.

Μινωικός πολιτισμός και τσουνάμι

Οι πιο πάνω περιπτώσεις που έχουν αναφερθεί βασίζονται σε ιστορικά καταγραμμένα δεδομένα. Υπάρχει όμως και ένα εξαιρετικό συμβάν στην αρχαιότητα για το οπολίο δεν υπάρχουν καταγραμμένες αναφορές αλλά έχει γίνει αντιληπτό μέσα από έμμεσες αναφορές.

Ο Μινωικός πολιτισμός, ο οποίος άκμασε στο νησί της Κρήτης την Εποχή του Χαλκού (περίπου 3000-1100 π.Χ.), πιστεύεται ότι επηρεάστηκε από ένα μεγάλο τσουνάμι που έπληξε την ανατολική Μεσόγειο γύρω στο 1600 π.Χ.

Η ακριβής αιτία του τσουνάμι εξακολουθεί να είναι θέμα συζήτησης μεταξύ ιστορικών και επιστημόνων, αλλά ορισμένες θεωρίες δείχνουν ότι μπορεί να προκλήθηκε από μια ηφαιστειακή έκρηξη στο νησί της Θήρας (σημερινή Σαντορίνη) ή από ένα μεγάλο σεισμό στην περιοχή.

Ανεξάρτητα από την αιτία, είναι σαφές από γεωλογικά στοιχεία και αρχαιολογικά ευρήματα ότι ένα μαζικό κύμα έπληξε τις ακτές της Κρήτης, προκαλώντας σημαντικές ζημιές στις υποδομές του νησιού και διαταράσσοντας τα δίκτυα θαλάσσιου εμπορίου του μινωικού πολιτισμού.

Ορισμένοι ιστορικοί έχουν προτείνει ότι η καταστροφή που προκλήθηκε από το τσουνάμι μπορεί να συνέβαλε στην παρακμή του μινωικού πολιτισμού, αν και αυτό παραμένει θέμα συζήτησης.

Συνολικά, ο Μινωικός πολιτισμός είναι ένα από τα πρώτα γνωστά παραδείγματα μιας παράκτιας κοινότητας που επηρεάστηκε από ένα τσουνάμι, και το γεγονός αποτελεί σημαντικό μέρος της ιστορίας και της κληρονομιάς της περιοχής.

Σχετικές Αναφορές

1. Papadopoulos, G.A., Fokaefs, A., & Andreadakis, E. (2012). Tsunamis in the Mediterranean Sea 2000 BC-2011 AD. Natural Hazards and Earth System Sciences, 12, 595-610.
2. Gràcia, E., Urgeles, R., Sallares, V., & De Martini, P.M. (2016). Tsunami hazard in the Eastern Mediterranean: A review. Geological Society of London, Special Publications, 456, 123-145.

3. Benouar, D. (2009). Tsunamis in the Western Mediterranean: A review. Natural Hazards and Earth System Sciences, 9, 1461-1474.
4. De Martini, P.M., Barbano, M.S., & Pantosti, D. (2017). Tsunami hazard and risk in the Mediterranean: Overview and recommendations from the tsunami risk assessment and mitigation for the European region (TRANSFER) project. Journal of Seismology, 21(3), 555-570.
5. González, M., Alcántara-Carrió, J., García-Lafuente, J., & Ortiz, M. (2011). Historical tsunamis in the western Mediterranean Sea: Risks associated with tsunami hazard in the Balearic Islands (Spain). Natural Hazards and Earth System Sciences, 11, 495-507.
6. Heidarzadeh, M., Satake, K., & Glimsdal, S. (2013). Tsunami hazard assessment in the eastern Mediterranean: A review. Natural Hazards and Earth System Sciences, 13, 2439-2473.
7. Smedile, A., De Martini, P.M., & Barbano, M.S. (2018). Tsunamis in the Mediterranean and Black Sea: Historical data and modern hazard. Pure and Applied Geophysics, 175, 2921-2944.
8. Tinti, S., Maramai, A., Graziani, L., & Brizuela, B. (2013). Catalogue of tsunamis affecting the coasts of the Iberian Peninsula and the Balearic Islands. Natural Hazards and Earth System Sciences, 13, 2529-2544.
9. Papadopoulos, G.A., Fokaefs, A., & Andreadakis, E. (2016). Tsunami hazards in the Mediterranean: Historical and contemporary evidence from Crete. Journal of Coastal Research, 32(3), 564-575.
10. Costa, B., De Risi, R., & Scicchitano, G. (2015). Historical and recent tsunamis in the Mediterranean Sea: Vulnerability and mitigation measures. Ocean and Coastal Management, 116, 153-163.

 Ιστοσελίδες που παρέχουν εκπαιδευτικό υλικό για τα τσουνάμι:

Πρόγραμμα ΝΟΑΑ Τσουνάμι: Αυτή η ιστοσελίδα παρέχει μια επισκόπηση των τσουνάμι, συμπεριλαμβανομένου του τρόπου με τον οποίο παράγονται, πώς διαδίδονται μέσω των ωκεανών και πώς μπορούν να επηρεάσουν τις παράκτιες κοινότητες. Περιλαμβάνει επίσης πληροφορίες σχετικά με τα συστήματα προειδοποίησης για τσουνάμι και την ετοιμότητα: https://www.tsunami.gov/

National Geographic: Αυτή η ιστοσελίδα παρέχει έναν διαδραστικό οδηγό για τσουνάμι, συμπεριλαμβανομένων βίντεο και κινουμένων σχεδίων που εξηγούν την επιστήμη πίσω από αυτά τα ισχυρά κύματα: https://www.nationalgeographic.com/environment/natural-disasters/tsunamis/

USGS: Το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο των Ηνωμένων Πολιτειών παρέχει μια λεπτομερή επισκόπηση των τσουνάμι, συμπεριλαμβανομένων πληροφοριών για τους διάφορους τύπους τσουνάμι, πώς μετρώνται και πώς μπορούν να προβλεφθούν: https://www.usgs.gov/natural-hazards/earthquake-hazards/science/tsunamis?qt-science_center_objects=0#qt-science_center_objects

Live sciences: Αυτή η ιστοσελίδα παρέχει μια προσβάσιμη επισκόπηση των τσουνάμι, συμπεριλαμβανομένων πληροφοριών σχετικά με τα αίτια, τις επιπτώσεις τους και τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να προετοιμαστούν για τα τσουνάμι:

Το BBC Bitesise: Αυτή η ιστοσελίδα παρέχει μια απλή εξήγηση του τσουνάμι που είναι κατάλληλο για παιδιά, συμπεριλαμβανομένων πληροφοριών σχετικά με το πώς σχηματίζονται και γιατί μπορούν να είναι τόσο καταστροφικά: https://www.bbc.co.uk/bitesize/topics/z849q6f/articles/zd9cxyc